Ο πειρασμός του Αγίου Αντωνίου έχει σαν θέμα του την αέναη πάλη για την υπέρβαση της μοναξιάς. Ο Άγιος Αντώνιος έζησε στην Αίγυπτο, και συγκεκριμένα στην Αλεξάνδρεια, τη μεταβατική εποχή των μεγάλων θρησκευτικών συγκρούσεων (μέσα 3ου – μέσα 4ου μ.Χ.) όταν στην Αλεξάνδρεια οι όψιμες παγανιστικές τελετές συμβιώνουν με τον ανερχόμενο χριστιανισμό και οι οπαδοί του Άρειου και των συναφών αιρέσεων συγκρούονται με τους ορθοδόξους του δόγματος. Σ’ αυτό το συγκρουσιακό κλίμα, ο ήρωας του βιβλίου, ζώντας ως ακοινώνητος ερημίτης, αγωνίζεται να σώσει την ψυχή του, παλεύοντας με πλήθος άγρια φαντάσματα που στοιχειώνουν τη συνείδησή του στα όρια της παράνοιας.

Έργο μεγάλο αλλά νικημένο, λυγισμένο από το βάρος μιας ανοικονόμητης πολυγνωσίας, πνιγμένο στην πολυχρωμία ενός αναχρονιστικού μπαρόκ, έργο που δεν κατορθώθηκε: έτσι αξιολογούσε μέχρι πρόσφατα η κριτική τον “Πειρασμό του Αγίου Αντωνίου” του Φλωμπέρ. Ωστόσο, κιόλας από το 1856, όταν για πρώτη φορά δημοσιεύτηκαν αποσπάσματα του έργου σ’ ένα περιοδικό, ο Μπωντλαίρ τ’ ονόμασε “μυστική κάμαρη” του πνεύματος του Φλωμπέρ. Και σήμερα ο Μισέλ Φουκώ το αποσπά από τα όψιμα δημιουργήματα του ρομαντισμού, για να το τοποθετήσει στην πρωτοπορία του 20ού αιώνα.