Το βιβλίο αυτό αρχίζει με ένα σχεδίασμα για τη γενική θεωρία Παιδείας, όχι τυχαία· γιατί το σχεδίασμα αυτό εκφράζει τις βασικές θέσεις του συγγραφέα, που απ’ αυτές απορρέει και η επιλογή των θεμάτων και ο τρόπος πραγμάτευσής τους. Για να γίνει πιο σαφής η σημασία αυτής της πρόταξης σημειώνουμε τούτο μόνο: σε πρόσφατο σεμινάριο των Σχολικών Συμβούλων της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, διατυπώθηκε η σκέψη ότι, για να επικοινωνήσουμε ευεργετικά με τους νέους συναδέλφους και με τα παιδιά στα σχολεία σήμερα, είναι ανάγκη να θεωρήσουμε (να αναγνωρίσουμε), εμείς οι παλιότεροι, ότι μεγάλο τμήμα της προσωπικής βιβλιοθήκης μας έχει μουσειακή πια αξία, είναι σεβαστό για μας αλλά αχρείαστο για τους νεότερους. (Αυτό αληθεύει λ.χ. για βιβλία διδακτικής που κυκλοφόρησαν στη δεκαετία του 1950 ή και του 1960).
Τα δοκίμια ιστορίας, που αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος αυτού εδώ του βιβλίου, θα μπορούσαν να είναι δεύτερο τεύχος στη σειρά “Σπουδή και Διδασκαλία της Ιστορίας”, που αρχίσαμε την πρώτη παρουσίασή της το 1980. Αυτά τα θέματα ιστορίας οστοτελούν πάντα τον πιο οικείο τομέα ενασχόλησης του συγγραφέα. Μόνο που τα τελευταία χρόνια η έντονη ενασχόλησή του με τη μελέτη της Κοινωνιολογίας τον βοήθησε ώστε να γίνεται καθεμέρα πιο βαθιά η κοινωνιολογική προσέγγιση της ιστορίας. Μερικές μελέτες, όπως λ χ. ο διάλογος Μηλίων και Αθηναίων, αποτελούν περισσότερο κοινωνιολογική ανάλυση παρά ιστορική αφήγηση. Η συγκεκριμένη ανάλυση αυτού του διαλόγου αποκαλύπτει πώς μέσα στις ιστορικές περιστάσεις διαμορφώνεται το περιεχόμενο της συνείδησης, η ιδεολογία, οι τρόποι σκέψης και δράσης των ανθρώπων.
Η προηγούμενη παράγραφος εξηγεί πόσο στενή συνάφεια προς τα δοκίμια ιστορίας έχουν και τα δοκίμια Κοινωνιολογίας και γιατί κρίθηκε εδώ σκόπιμη η συνέκδοσή τους. Υπάρχει όμως κι ένα πρακτικότερο κίνητρο που μας οδήγησε στην έκδοση αυτών των δοκιμίων. Είναι προσπάθειες φιλόλογου με κάποια γνώση ιστορίας και κοινωνιολογίας. Και είναι γι’ αυτό πιθανό να βοηθήσουν το συνάδελφο, που μελετάει και διδάσκει κοινωνιολογία να την προσεγγίσει με παραδείγματα που του είναι οικεία από το γενικό φιλολογικό εξοπλισμό του.
Ο υπότιτλος του βιβλίου μάς επιβάλλει να δώσουμε μια διευκρίνιση: αναπροσανατολισμός και ανανέωση στην εκπαίδευση δε γίνεται μόνο με νέα μαθήματα· προϋποθέτει και επανεξέταση παλαιών προβλημάτων και αναθεώρηση εννοιών, όπως είναι η θέση των αρχαίων στη γενική παιδεία μας, το ίδιο το περιεχόμενο της γενικής παιδείας και το νόημα του Ανθρωπισμού.
Τέλος, μερικά συμπληρωματικά στοιχεία μπήκαν στο παράρτημα του βιβλίου.