Κάθε πνευματικό ενέργημα πρέπει να αποσαφηνίση τον χώρο του για να τον διαδράμη με ασφάλεια. Πάμπολλα τα δυσμενή ενδεχόμενα και πυκνός ο κατακλυσμός της συγχύσεως. Τον απληροφόρητο με τη μονοσήμαντη όραση δυσχεραίνει η έλλειψη· τον ενήμερο με την πλήθουσα εποπτεία η αφθονία. Εξ ίσου χαλεπή είναι η πρόσβαση και στην έρημο και στα τέλματα. Οι καθαροί στόχοι ευχεραίνουν την επιδίωξη.
Η Λογοτεχνία είναι περιοχή του πολιτισμού και μάλιστα αρχαιότατη. Η ανάλυση ενός έργου της Τέχνης του λόγου έρχεται να φανερώση το μέρισμα πολιτισμού που μεταφέρει το ερμηνευόμενο έργο. Αλλά, αφού πρόκειται για έργο Τέχνης, σφυρήλατο σύνθεμα αυτοδυναμίας, η ανάλυση, αν δεν είναι ανεπίτρεπτη ως διάλυση και αποσύνθεση, κινδυνεύει να καταστή ανίερη εκτροπή προς την ψυχρή ανατομία. Το έργο Τέχνης, αποκλεισμένο μέσα στην ιδιοτυπία του, ιδιαζόντως ατομικό, συμπαγές άθροισμα, κατόρθωμα τελικό, αξιώνει μιαν απευθείας, ολική σύλληψη. Αλλά το αίτημα υπερβαίνει τα μέτρα μας.
Η ανάλυση είναι ερμηνευτική μέθοδος, ένας τρόπος του πνεύματος. Μια τολμηρή καταστροφή του έργου με την απώτερη πρόθεση να συλληφθή σε μια μεταγενέστερη φάση -τη σύνθεση- η βαθύτερή του ενότητα, εκείθεν των στοιχείων. Είναι ιχνηλάτη κάθοδος στον άδυτο μυχό της δημιουργίας. Αλλά εδώ οργανώνει αμφίστομη ενέδρα ο κίνδυνος: Αν το ερμηνευόμενο έργο δεν έχη εξαντλήσει τον εαυτό του· αν το τέλος του δεν συμπίπτη με την τελείωσή του· αν έμεινε κενής φιλοδοξίας θνησιμαίο επιγέννημα, η επιζήτηση του εκείθεν αποβαίνει σκληρή γύμνωση, βάναυσο μαστίγωμα πενίας. Η πρώτη περίπτωση.
Και η δεύτερη. Η ανάλυση προβαίνει στην ανελέητη εξάρθρωση των στοιχείων που μόχθος αλλότριος και πυρετός μέθης είχεν αρθρώσει σε αυτονόητη οντότητα, με την αμφίρροπη υπόσχεση της ανασυνθέσεως, της επαναγωγής στην ενότητα. Κινδυνεύει όμως η σκύλευση αυτή της διασποράς να μεταπέση σε οριστική αλλοτρίωση από το έργο. Άλλωστε το έργο Τέχνης γίνεται άπαξ, έτσι ώστε η ανασύνθεση να είναι μετάβαση όχι επαναφορά. Νεοδημιουργία μάλλον, όχι αναδημιουργία. Επιχείρημα αποκλειστικό και αβοήθητο η αναδομή, ισολογισμός με το ατομικό πνευματικό μας βάθος, εξανάσταση καθηλωμένης ζωής σε μια νέα συνείδηση διαρθρώνει επίγονο το καινό σχήμα. Αλλά τότε επάλληλος μετεωρισμός κρημνού η εξάρθρωση.
Κίνδυνος η ανάλυση. Αλλά στην απόκρημνη αιχμή της απώλειας παγιδεύει το κέρδος της η διασφάλιση. Ακραία απόληξη του ερμηνευτικού θρυμματισμού του έργου είναι η διοχέτευση του φορτίου του σε μια νέα συνείδηση. Πρόκειται για εμπλοκή του έργου σε μιαν ατελεύτητη διαδικασία θανάτου και εξαναστάσεως που ασφαλίζει την παιδευτική του υπόσταση. Σωσίβιο κύκλωμα υφαρπαγής του πολιτισμού από την αδυσώπητη λαβή του θανάτου. Διαδραματίζεται έτσι ο ανθρωπισμός των έργων, ενεργεί γόνιμα η παιδεία των. Γίνονται τα έργα πάγιες εκδοχές ζωής. Αναδομημένο φυσικά μέσα στις αλλότριες συνειδήσεις το έργο Τέχνης είναι πιθανό να έχη αποβή τραχείας συλήσεως κατάλοιπο. Αλλά και παρά τη φόνια διασπάθιση η δεοντολογία του έργου -μερική έστω- ελειτούργησε. Μοίρα των έργων είναι η μεγάθυμη προσφορά, η χωρίς όρους δωρεά της παιδείας των.
Είναι λοιπόν η ερμηνευτική ανάλυση και επικίνδυνη και βέβηλη ανάγκη, αλλ’ αναπόδραστη, ως η μόνη εφικτή προσπέλαση της παιδείας των έργων. Ευπαθής αναγωγή από την νυσταλέα ανάγνωση στην εύρωστη επίγνωση. Ο κίνδυνος αξιώνει οικείωση και υπέρβαση. Ισόβια ανατροπή του κινδύνου μας άλλωστε είναι η ύπαρξη.
Αθήνα, Μάρτιος 1966