Την εποχή μετά τον πόλεμο του 1897, μετά το 1912-13 και τους άλλους αγώνες για την εθνική αποκατάσταση, μετά από δυο παγκόσμιους πολέμους η προσωπικότητα του Παύλου Μελά μπορεί να φαντάζει απόμακρη, σχεδόν μυθιστορική. Κι όμως πραγματικά υπήρξε η εποχή εκείνη. Μάρτυράς της εδώ είναι τα γράμματα του Παύλου Μελά μετά το 1997, οι σκόρπιες σημειώσεις του της εποχής εκείνης, οι διηγήσεις του ίδιου και των φίλων του ως το 1904, με τις καθημερινές επιστολές του από τη Μακεδονία. Η Ναταλία Π. Μελά παρουσιάζει τον Παύλο Μελά, τον πατριώτη, τον ευγενέστατα πάντα υπερευαίσθητο, τον πολύ νευρικό και ακράτητα ορμητικό, χωρίς εγωιστική οπισθοβουλία, ακόμη και στα πιο παράφορα ξεσπάσματα του θυμού του, μένοντας πιστή στα πράγματα όπως ήταν χωρίς περιττές μυθοπλοκίες.