Παρανίκας Ματθαίος Κ., Σχεδίασμα περί της εν τω ελληνικώ έθνει καταστάσεως των γραμμάτων από Αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ.Χ.) μέχρι των αρχών της ενεστώσης (ΙΘ´) εκατονταετηρίδος, εν Κωνσταντινουπόλει 1867. Ο Ματθαίος Κ. Παρανίκας (1832-1885), Ηπειρώτης στην καταγωγή με φιλολογικές σπουδές στην Αθήνα και στο Μόναχο, ξεκινά την αφήγησή του από την ανασύσταση του Οικουμενικού Πατριαρχείου από τον Γεννάδιο Σχολάριο το 1454 και τονίζει τον ρόλο της Πατριαρχικής Ακαδημίας (Μεγάλης του Γένους Σχολής) στην αναγέννηση των ελληνικών γραμμάτων. Εν συνεχεία, καταγράφει και εξετάζει σύντομα τις ελληνικές σχολές που ιδρύθηκαν στις οθωμανοκρατούμενες χώρες και τους διδασκάλους που δίδαξαν σε αυτές: στις ευρωπαϊκές επαρχίες (Αδριανούπολη, Φιλιππούπολη, Θεσσαλονίκη, Βιτώλια (Μοναστήρι), Ιωάννινα, Μέτσοβο, Ζαγόρι, Αθήνα, Ναύπλιο, στα νησιά του Αιγαίου κτλ.), στις ασιατικές και αφρικανικές επαρχίες (Σμύρνη, Έφεσο, Τραπεζούντα, Καισάρεια, Ιεροσόλυμα και Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου), καθώς και στα Επτάνησα, την Κύπρο, στις ελληνικές παροικίες στη Δύση, στη Ρωσία και τις Παραδουνάβειες Ηγεμονίες. Στο πέμπτο κεφάλαιο ο συγγραφέας κάνει ιδιαίτερη αναφορά στους «γνωστότερους διδάξαντες των Ελλήνων» στη Δύση (Ιταλία, Αγγλία, Γαλλία, Ελβετία, Ισπανία, Πορτογαλία) τον 15ο αιώνα, όπως τον Γεμιστό Πλήθωνα, τον Κωνσταντίνο Λάσκαρη, τον Ιωάννη Αδρόνικο, τον Δημήτριο Χαλκοκονδύλη κ.ά.. Στο παράρτημα ο συγγραφέας αναφέρεται στη ραγδαία αύξηση των ελληνικών εκπαιδευτηρίων κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα, στις νέες μεθόδους διδασκαλίας, στα ελληνικά τυπογραφεία (των Γλυκύδων και του Νικολάου Σάρρου) και στις εφημερίδες. Μία σύνοψη της παρούσας μελέτης παρουσιάστηκε σε διάλεξη του συγγραφέα στον Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως τον Ιούνιο του 1866.