Η Έδρα της Κοινωνιολογίας της Νομικής Σχολής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης οργάνωσε και διεξήγαγε, στα πλαίσια του Ερευνητικού Προγράμματος της δεκαετίας του 1980 για τις Παραδοσιακές και Περιθωριακές Κοινωνικές Ομάδες, Επιτόπια Κοινωνιολογική Έρευνα για τους Σαρακατσάνους της Θράκης και Κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας, από Έβρο έως και Θεσσαλονίκη. Η Έρευνα διεξήχθη με ομάδα ερευνητών από τους οποίους κυριότεροι ήσαν οι Σαρακατσάνοι δάσκαλοι Θανάσης Τσιλιγγίρης και Γιάννης Μπάτζιος. Στην Έρευνα συνεργάστηκαν και οι συνάδελφοι της Νομικής Σχολής του Δ.Π.Θ. Χάρης Δαλακούρας και Δημοσθένης Κασσαβέτης και οι συνάδελφοι δικηγόροι Θεσσαλονίκης Δημήτρης Γαρούφας και Χρυσούλα Σουλτογιάννη.
Από μεθοδολογική πλευρά, η Έρευνα οργανώθηκε και έγινε με συναντήσεις και συνεντεύξεις με χιλιάδες Σαρακατσάνους βάσει ερωτηματολογίου – πλαισίου που ακολουθήθηκε από τους ερευνητές κατά περίπτωση, με μικρές αποκλίσεις.
Οι τελευταίοι αυτοί κατέγραψαν διηγήσεις, πληροφορίες και εντυπώσεις και αποτύπωσαν επίσης παροιμίες, αναμνήσεις και τραγούδια ακριβώς όπως τα άκουγαν από ηλικιωμένους Σαρακατσάνους, άνδρες και γυναίκες.
Συγκέντρωσαν επίσης εκατοντάδες φωτογραφίες οι οποίες είχαν τραβηχτεί παλαιότερα αλλά και πιο πρόσφατα από τους Σαρακατσάνους κατά τις μετακινήσεις, τις διαδρομές και τη διαβίωσή τους από τις αρχές του αιώνα (1910) στην Ανατολική Θράκη, στη Βουλγαρία, στη Σερβία και φυσικά στην Ελλάδα (Θράκη, Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία) όπου άλλοι ζούσαν από πολύ παλιά, και άλλοι είχαν επιστρέψει από τον πλάνητα ποιμενικό βίο τους στις πιο πάνω όμορες χώρες, λόγω πολιτικών-μεταβολών και πολεμικών συρράξεων.
Στο Πρώτο Μέρος δημοσιεύονται η πληθυσμιακή, οικονομική και κοινωνική κατάσταση των Σαρακατσάνων κατά οικισμό και νομό, ήτοι οι υφιστάμενες οικογένειες και ενίοτε (Ροδόπη και Κιλκίς) και τα σόια, με τον αριθμό των μελών τους, τα νοικοκυριά (κλήρο και καλλιεργούμενη γη, κοπάδια με γιδοπρόβατα και αγελάδες) καθώς και τα επαγγέλματα (απασχόληση άλλη από αγροτική στον τόπο της Έρευνας, σε άλλη περιοχή της χώρας ή στην αλλοδαπή). Σχετικά με τις οικογένειες, τα σόια και τα μέλη, η Έρευνα επετέλεσε έργο απογραφικού χαρακτήρα. […]
Η συμπληρωματική Έρευνα η οποία έγινε το 1997 στο Νομό Ροδόπης προσκόμισε πληρέστερα στοιχεία σε όλες τις παραμέτρους του θέματος επιτρέποντας έτσι μια, κατά προσέγγιση, καλλίτερη ανάγνωση της κινητικότητας, γεωγραφικής, επαγγελματικής και κοινωνικής, που έλαβε χώρα στους εννέα νομούς της Έρευνας κατά τη διάρκεια των δύο δεκαετιών, εκείνης του 1980 και αυτής του 1990.
Το Δεύτερο Μέρος περιέχει Σπαράγματα από την Πολιτιστική Κληρονομιά των Σαρακατσάνων, παλαιότερη και σύγχρονη. Πρόκειται για πρωτογενές υλικό για ποικίλα θέματα: για τσελιγκάτα και επώνυμους τσελιγκάδες της Θράκης, διηγήσεις για διαδρομές στα βοσκοτόπια της Βαλκανικής κατά τους δύο τελευταίους αιώνες, για έθιμα και συνήθειες, για την καθημερινή ζωή στα καλύβια, για το γάμο. Ακόμη, για τον παροιμιακό λόγο και για δημοτικά τραγούδια, άλλοτε καταγραμμένα κι άλλοτε αποτυπωμένα όπως τραγουδήθηκαν κατά την Έρευνα. Τα κείμενα αυτά είναι ζωντανές μαρτυρίες Σαρακατσάνων της γενιάς των αρχών του αιώνα και ως τέτοιες σηματοδοτούν τη θέση που κατέχουν στον πίνακα της ιστοριογραφίας οι τελευταίες παραδοσιακές, άτυπες και μη-εγγράμματες ως πρόσφατα Σαρακατσάνικες νομαδικές ομάδες της Ελλάδας, των Βαλκανίων και της Ευρώπης, με τους ήρωες, τους θρύλους και τις αξίες τους.
