ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ
«Αντίστοιχη με την αρχαία τριλογία είναι και αυτή τού Καζαντζάκη, που έχει τους ίδιους τίτλους: Πυρφόρος,Δεσμώτης, Λυόμενος. Γράφτηκε στο διάστημα Αυγούστου-Σεπτέμβρη 1943 στην Αίγινα.
»Όπως κάνει και με άλλα του θέματα, ο συγγραφέας δανείζεται ένα γνωστό μύθο ή πραγματικό γεγονός ή ακόμα μια μυθική ή λογοτεχνική μορφή και εννοιολογικά μετασχηματίζοντάς τη την κάνει κατάλληλη για την έκφραση του προσωπικού του μηνύματος. […]»
ΚΟΥΡΟΣ
«Γράφτηκε τον Απρίλη 1949 με πρωτότυπο τίτλο Θησέας.
»Πρόκειται για το γνωστό μύθο τού Θησέα και του Μινώταυρου, δοσμένο μέσα από μια ψυχαναλυτική ερμηνεία. Ο Καζαντζάκης είχε έντονα επηρεαστεί απ’ την ανάπτυξη της ψυχανάλυσης, που γνώρισε από κοντά στη Βιέννη το 1922, αφού άλλωστε χάρη σ’ αυτήν μπορούσε να φωτίσει τις απόκρυφες πτυχές τής ύπαρξής του και να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του. »Έτσι, λοιπόν, σ’ αυτό το έργο, σύμφωνα μ’ αυτά που ομολογεί ο ίδιος σε γράμμα του στον Börje Knös, ο Μινώταυρος εκφράζει το υποσυνείδητο του ανθρώπου, ενώ ο Θησέας το λόγο που απελευθερώνει το Μινώταυρο και οδηγεί στο συνειδητό το ασυνείδητό του ή, κατά την αγαπημένη του έκφραση, “μετουσιώνει την ύλη σε πνεύμα”. »Εκτός από την καθαρά ψυχαναλυτική διάσταση, το έργο κινείται και σ’ αυτήν τού αγώνα για κατάκτηση της ελευθερίας. Ο Μίνωας εκφράζει τη φάση τής ελεύθερης αναγκαιότητας (amor fati), που επιτρέπει στο άτομο να διαφυλαχθεί και μόνο απ’ την επιβολή τής εξωτερικής ανάγκης που το περιβάλλει, ενώ ο Θησέας αυτήν τής στιγμιαίας ελευθερίας, του κορυφώματος δηλαδή της έννοιας αυτής στο έργο του.»
ΟΔΥΣΣΕΑΣ
«Γράφτηκε το 1927 και πρωτοδημοσιεύτηκε με το ψευδώνυμο Α. Γερανός στο αλεξανδρινό περιοδικό Νέα Ζωή, στο διάστημα Ιούνη-Νοέμβρη 1927. Κυκλοφόρησε το 1928 από τις εκδόσεις “Στοχαστής” με αφιέρωση στη Lenotschka Dybouk (Ελένη Σαμίου).
»Αναφέρεται στο γνωστό από την Οδύσσεια περιστατικό τής αναγνώρισης του Οδυσσέα από την Πηνελόπη και το σκοτωμό των μνηστήρων. […]»
ΜΕΛΙΣΣΑ
«Γράφτηκε το 1937 και πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Νέα Εστία το 1939· πρωτοπαίχτηκε απ’ το Εθνικό Θέατρο στο Ωδείο Ηρώδη Αττικού το καλοκαίρι 1962. Παρουσιάζει την έντονη πάλη ανάμεσα στον πατέρα και το γιο και γενικά την προσπάθεια αποδέσμευσης του ατόμου απ’ την πρωτόγονη έννοια τού δεσμού του με το προγονικό παρελθόν που το καταπιέζει. […]»
(Από το άρθρο τού Θόδωρου Γραμματά «Ξαναδιαβάζοντας το έργο τού Νίκου Καζαντζάκη»
στο περιοδικό Διαβάζω, Αριθ. 51, Μάρτιος 1982.)
ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ
«Το καλοκαίρι τού 1943 ο Νίκος Καζαντζάκης γράφει στην Αίγινα την τραγική τριλογία: Προμηθέας Πυρφόρος, Δεσμώτης, Λυόμενος. Το 1945 ο Προμηθέας Πυρφόρος δημοσιεύεται στο περιοδικό Καλλιτεχνική Ελλάδα τού Στράτη Μυριβήλη με αφιέρωση στον Ι. Θ. Κακριδή. Το 1948 μεταφράζεται στη γαλλική γλώσσα από τον ίδιο το συγγραφέα. Το 1955 ο “Δίφρος” εκδίδει στην Αθήνα με επιμέλεια Ε. Χ. Κάσδαγλη τον πρώτο τόμο τούΘεάτρου τού Καζαντζάκη, που περιλαμβάνει τραγωδίες με αρχαία θέματα: τον Προμηθέα, τον Κούρο, τον Οδυσσέακαι τη Μέλισσα.
»“Απ’ όλους τους νεοέλληνες δραματουργούς”, υποστηρίζει ο Αλέξης Σολομός, “ο Καζαντζάκης είναι ο πιο αισχυλικός. Τιτάνας στ’ αγκάλιασμα της ύλης, γίγαντας στ’ άπλωμα της δράσης, αδιαφορεί για τους κοινούς τόπους και τρόπους, πλάθει, ονειρεύεται, προφητεύει. Αν στις τρεις δεκαετίες που δούλευε τα θεατρικά του έργα, το θέατρό μας δεν ήταν προσηλωμένο στην ηθογραφία και στη φαρσοκωμωδία, ο Καζαντζάκης θα ’χε σταθεί –όπως παλιά ο Αισχύλος– ο πραγματικός πατέρας τής δραματουργίας μας, ή, πιο σωστά, η πρωτόγονη δημιουργική της θεότητα.” »Ο συγγραφέας δανείζεται το γνωστό μύθο για να εκφράσει τις ιδέες του, τη μεταφυσική αγωνία του. »Ο Προμηθέας βοηθάει τους θεούς να καταστείλουν την επανάσταση των Τιτάνων, ζητώντας ως αντάλλαγμα να μην πειράξουν τους ανθρώπους. Ωστόσο οι θεοί, παραβαίνοντας την υπόσχεσή τους, σκότωσαν τους ανθρώπους, γιατί οδηγούσαν τους τυφλούς Τιτάνες στα απάτητα μονοπάτια τού Ολύμπου. Ο Προμηθέας επαναστατεί, όταν τους βλέπει κατακεραυνωμένους. […] »Οι άνθρωποι έχουν χαθεί. Ο Προμηθέας συγκρούεται με τους θεούς τού Ολύμπου, μοιράζεται μαζί τους τον κόσμο. Παίρνει τη γης. […] »Από το χώμα πλάθει καινούριους ανθρώπους. Δυο πήλινα αγάλματα στέκονται ασάλευτα ανάμεσα στους βράχους: ένας νέος και μια κοπέλα. Μέσα στα σπλάχνα τους έχει σφηνώσει την άγρια περηφάνια και το πείσμα. »Αγωνίζεται να δώσει ζωή στη λάσπη, “ζωή και λευτεριά στης γης το χώμα”. Ο Σειληνός τού αποκαλύπτει το μυστικό: μόνο ο κεραυνός μπορεί και τον πηλό να ζωντανέψει. Αλίμονο όμως σ’ εκείνον που θα απλώσει το χέρι του στη θεία φλόγα. Αιώνες θα μουγκρίζει κρεμασμένος πάνω στην άβυσσο. »Ο Προμηθέας “με λαγαρό σκληρό μυαλό διαλέγει τη φοβερή τής λευτεριάς τη στράτα”. »Βροντή τρομερή ακούγεται, ένας κεραυνός πέφτει κι η αγριελιά μπροστά από τη σπηλιά παίρνει φωτιά. Ο Προμηθέας χυμάει και παίρνει ένα κλαρί αναμμένο. Στήνουν πέτρες, σωριάζουν ξύλα και χώνουν τον κεραυνό με προσοχή να μη σβήσει. Ο Προμηθέας αρπάζει ένα δαυλό, τρέχει στα πήλινα αγάλματα, τα αλείφει με τις φλόγες. “Τα κοιτάζει με αγωνία. Σιγά σιγά ζωντανεύουν, παίρνουν αναπνοή, αναστενάζουν, παίζουν τα βλέφαρα, κουνούν τα χέρια, κάνουν τρεκλίζοντας ένα βήμα”. Το θάμα έγινε. Η λάσπη πήρε ψυχή. Περικυκλώνουν με χαρά τους καινούριους ανθρώπους, τους αγκαλιάζουν, τους μαθαίνουν να περπατούν, να γελούν, να ζουν, να αγωνίζονται. »ΟΠρομηθέας Πυρφόρος, γράφει ο Βρεττάκος (Νικηφόρου Βρεττάκου: Νίκος Καζαντζάκης: η αγωνία και το έργο του, Αθήνα 1960, σελ. 608), “δείχνει περισσότερο από κάθε άλλο του έργο την πρωτεϊκή απασχόληση της σκέψης τού Καζαντζάκη. Την αγωνία του να ανοίξει ένα δρόμο σ’ αυτό που νομίζει σκοτάδι, την αναδίπλωσή του στις ρίζες, την εμπιστοσύνη του στα τραχιά πολεμικά κορμιά, στη φυσική δύναμη, κι όλα αυτά βέβαια σε έναν αιώνα που τα ξεπέρασε το πνεύμα κι οι δυνάμεις τού ανεβάσματος του ανθρώπου έχουν μετατεθεί”.»
(Από το βιβλίο τής Θεοδώρας Παπαχατζάκη-Κατσαράκη Το Θεατρικό Έργο τού Νίκου Καζαντζάκη, Εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα – Γιάννινα 1985, σελ. 73-76.)
ΜΕΛΙΣΣΑ & ΚΟΥΡΟΣ
«Ιδού, για πρώτη φορά μεταφρασμένα στα αγγλικά, τρία [: Χριστόφορος Κολόμβος, Μέλισσα, Κούρος] από τα πιο σημαντικά και δυνατά δραματικά έργα τού Νίκου Καζαντζάκη.
»Απείρως θελκτικά στον αναγνώστη, συναρπαστικά στα θέματά τους, γραμμένα σε ύφος πλούσιο σε ποιητικές εικόνες, αυτά τα θεατρικά αποδίδουν φόρο τιμής στην πολυεδρικότητα και την ιδιοφυΐα τού συγγραφέα τού Ζορμπά, της Αναφοράς στον Γκρέκο και της Οδύσειας, και αποκαλύπτουν μια πλευρά τού ταλέντου του μέχρι τώρα άγνωστη στη χώρα μας.
»Δύο από τα έργα είναι βασισμένα σε κλασσικούς ελληνικούς μύθους· το τρίτο είναι βασισμένο στο όραμα του Καζαντζάκη για το επικό ταξίδι τού Κολόμβου στο άγνωστο· και τα τρία μοιράζονται ως κοινό στοιχείο το ενδιαφέρον τού Καζαντζάκη για τον αγώνα τού ανθρώπου να ξεπεράσει τη μοίρα και να θριαμβεύσει έναντι των αδυναμιών του.»
(Βλ. την αμερικανική έκδοση Three Plays – Christopher Columbus, Melissa, Kouros, by Nikos Kazantzakis, Simon and Schuster, New York 1969.)
«Όλα αυτά τα θεατρικά [Μέλισσα, Κούρος, Χριστόφορος Κολόμβος] εκφράζουν την τραγωδία τού ανθρώπου στον οποίο το πεπρωμένο έδωσε μερίδιο της θεϊκής φλόγας, που τον σπρώχνει να πραγματοποιήσει μια από αυτές τις πράξεις που ανατρέπουν την εξέλιξη του κόσμου. Γραμμένα σε μια γλώσσα θαυμαστή, που μας παρασύρει με την παθιασμένη πλημμύρα της, αυτά τα τρία ωραία δράματα αξίζουν να γίνουν γνωστά. Μας μεταφέρουν σε ένα σύμπαν όπου όλη η ηθική μόλυνση έχει εκδιωχθεί από την πίστη: την πίστη στον Θεό και την πίστη στον άνθρωπο.»
(Από τη γαλλική έκδοση THÉÂTREI: Melissa – Kouros – Christophe Colomb, Plon, Paris 1974.)
«Μια περιήγηση στο Μοριά, το Σεπτέμβριο του 1937, του επιτρέπει να μαζέψει ακόμα υλικό για τηνΟδύσσεια. Ο αρχαίος κόσμος που ξύπνησε μέσα του (Κόρινθος, Επίδαυρος, Μυκήνες) ξεσπάζει στην τραγωδίαΜέλισσα, που γράφεται το Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου. Πίσω από τον αλλοτινό μύθο και διάκοσμο, βογκάει η απελπισμένη, η ολοκληρωτικά απελπισμένη ψυχή τού ποιητή: ενός desperado. Τα βασίλεια του κόσμου δε φτάνουν για να γιατρέψουν τη μοναξιά τού ανθρώπου. Η δόξα είναι ανυπόστατη, οι θρόνοι άκαρπα ξύλα, οι απόγονοι εχθροί αμοσμένοι. Φρικτότερη από τη μοίρα των Ατρειδών αποκαλύπτεται η μοίρα τού γένους τού Περίανδρου. Ο αρχαϊκός βασιλιάς τής Κορίνθου σφάζει τη γυναίκα του και μακελεύει τον πρωτότοκο γιό του – από περίσσια αγάπη. Θέλει να διαιωνίσει τη γενιά του, και πελεκάει ο ίδιος το μονάκριβο κλωνάρι του. Ο άνθρωπος παλεύει με τη Νύχτα, ο θάνατος κυβερνάει τη ζωή. Όλα είναι παράλογα, μια φλόγα τρώει τον άνθρωπο, τον κάνει στάχτη. Κανένας δεν ξέρει το γιατί.»
(Από το βιβλίο τού Παντελή Πρεβελάκη Ο Ποιητής και το Ποίημα της Οδύσσειας, σελ. 269.)
ΟΔΥΣΣΕΑΣ
«Αυτή η τραγωδία κατέχει ειδική θέση στο καζαντζακικό θέατρο όχι μόνο για τον ιδιόμορφο χαρακτήρα της, αλλά και για το γεγονός ότι ο κεντρικός ήρωάς της είναι ο ήρωας της Οδύσειας. Το έργο ήταν ήδη γραμμένο στην πρώτη του μορφή το 1915, αλλά δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό Νέα Ζωή της Αλεξάνδρειας, στην Αίγυπτο, το 1922. Γραμμένος έμμετρα και σε γλώσσα που θυμίζει τη γλώσσα κάποιων τραγωδιών τού Αισχύλου και του Σοφοκλή, ο Οδυσσέας δίνει την εντύπωση πως είναι ένα είδος κλασσικής εικόνας με θέμα την επιστροφή τού Οδυσσέα στην Ιθάκη. Περιορίζεται στο επεισόδιο της άφιξης του ήρωα στην καλύβα τού Εύμαιου και της συνάντησής του, εκεί, με τον γιο του Τηλέμαχο, ο οποίος επιστρέφει σχεδόν συγχρόνως από το ταξίδι του στη Σπάρτη προς αναζήτηση του πατέρα του. Η προετοιμασία τής εκδίκησης ενάντια στους μνηστήρες μέχρι τη στιγμή που πρόκειται να ξεκινήσει η σφαγή συνιστά δεόντως την υπόθεση του δράματος. Σημαντικό στοιχείο είναι η αντίδραση του Οδυσσέα στη συνάντησή του με κάθε έναν από τους δικούς του: τον Εύμαιο, την Ευρύκλεια, τον Τηλέμαχο, τον Λαέρτη, την Πηνελόπη, αντίδραση πάντα καλυμμένη, αφού η αναγνώριση πραγματοποιείται μόνο στο τέλος, ουσιαστικά στις στιγμές που οι μνηστήρες βρίσκονται περικυκλωμένοι. Τα άσχημα προαισθήματα των διαφόρων προσώπων για ενδεχόμενη επιστροφή τού Οδυσσέα, την ημέρα κατά την οποία συμπληρώνονται 20 χρόνια από τότε που έφυγε στον πόλεμο, και η ατμόσφαιρα της αυξανόμενης φρίκης στην οποία τυλίγονται οι αλαζονικοί μνηστήρες, δημιουργούν το δραματικό κλίμα.
»Όπως είπαμε στην εισαγωγή στην Οδύσεια, σημειώνοντας την πιθανή επίδραση του Τόξου τού Οδυσσέα τού Χάουπτμαν στο έργο αυτό, η τραγωδία δεν δείχνει κάποια καινοτομία στο θέμα τής Ιθάκης. Και ξέρουμε πως τούτο, ανεστραμμένο, θα αποτελέσει το σημείο αφετηρίας τού γιγάντιου ποιήματος του Καζαντζάκη, του έπους που θα αποτελέσει για τον Έλληνα συγγραφέα τον ανώτατο λογοτεχνικό του άθλο. Οπωσδήποτε, είναι δυνατό να βρούμε στον Οδυσσέα στοιχεία που πλέον θα λάβουν πρωτεύουσα έννοια και σημασία στη σύλληψη της νέαςΟδύσειας. […]»
(Από εισαγωγικό κείμενο του Μιγκέλ Καστίγιο Ντιντιέ στην έκδοση Nikos Kazantzakis Teatro Vol. I: Odiseo, Juliano, Niceforo, Kapodistria, Universidad de Chile, Sede Santiago Oriente, Facultad de Filosofía y Letras, Publicaciones del Centro des Estudios Bizantinos y Neohelénicos, Santiago de Chile 1978, σελ. 33-34.)
